Do jednego z podstawowych zadań własnych gminy określonych w ustawie o samorządzie gminnym należy wspieranie i upowszechnianie idei samorządowej oraz wdrażanie programów pobudzania aktywności obywatelskiej. Władze Otwocka na wiele sposobów podejmują działania by wzmocnić w mieszkańcach postawy obywatelskie, promując idee odpowiedzialności za warunki, w jakich żyje się w mieście.
Wpływ mieszkańców na postępowanie władz samorządowych nie kończy się w momencie wyborów. Mieszkańcy mają prawo do informacji oraz kontroli podejmowanych działań i decyzji. Jawność działania organów gminy obejmuje w szczególności prawo mieszkańców do uzyskiwania informacji, wstępu na sesje rady miasta i posiedzenia jej komisji, a także dostępu do dokumentów wynikających z wykonywania zadań publicznych, w tym protokołów posiedzeń organów Miasta i komisji rady Miasta. Zasady dostępu do dokumentów i korzystania z nich określa Statut Miasta Otwocka.
Każdy mieszkaniec może zgłaszać radnemu pytania, wnioski lub prosić o interwencję. W razie problemów mieszkańcy mogą sporządzać petycje, skargi i wnioski. W sprawach szczególnie ważnych dla całej wspólnoty lokalnej istnieje możliwość przeprowadzenia referendum. Wprowadzoną w kadencji samorządowej 2018-2023 popularną formą dialogu pomiędzy władzami samorządowymi a mieszkańcami są otwarte spotkania z udziałem Prezydenta Miasta i Przewodniczącej Rady Miasta z mieszkańcami Otwocka.
Zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym grupa mieszkańców gminy - w przypadku Otwocka, co najmniej 300 osób, posiadających czynne prawa wyborcze do organu stanowiącego, może również wystąpić z obywatelską inicjatywą uchwałodawczą. Projekt uchwały zgłoszony w ramach obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej staje się przedmiotem obrad Rady Miasta na najbliższej sesji po złożeniu projektu.
Szczególna forma komunikacji pomiędzy określonymi grupami a władzami samorządowymi miasta jest możliwa dzięki powoływaniu w gminach Rad Młodzieżowych oraz Rad Seniorów. W Otwocku od roku 2019 funkcjonuje Miejska Rada Seniorów, która ma charakter konsultacyjny, doradczy i inicjatywny. Powołanie Rady Seniorów sprzyja solidarności międzypokoleniowej oraz tworzy warunki do pobudzania aktywności obywatelskiej osób starszych w społeczności lokalnej. Seniorzy stanowiący liczny odsetek populacji miasta mają poprzez działalność Rady wpływ na najważniejsze sprawy dotyczące ich samych.
Innym przejawem oddziaływania mieszkańców na decyzje zapadające w gminie są konsultacje społeczne. Szczególną formą konsultacji społecznych jest Budżet Obywatelski. W Otwocku taka forma wpływu mieszkańców na kształtowanie najbliższego otoczenia została wprowadzona kilka lat temu. W ramach budżetu obywatelskiego mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydują o części wydatków budżetu gminy a zadania wybrane w ramach budżetu obywatelskiego zostają uwzględnione w uchwałach budżetowych gminy.
Konsultacjom społecznym poddawane są również projekty aktów prawa miejscowego dotyczące dziedzin związanych z działalnością statutową organizacji pozarządowych i podmiotów, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz programy współpracy gminy z tymi organizacjami. W tego typu konsultacjach odbiorcy planowanego przedsięwzięcia mają możliwość zapoznania się z zakładanymi działaniami i wyrażenia własnych uwag oraz sugestii, co do ostatecznego kształtu przyjętych rozwiązań.
Konsultacje społeczne są ponadto obligatoryjnie przeprowadzane w przypadku podjęcia przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a także o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz w przypadku sporządzania programu ochrony środowiska.
Władze Otwocka poddają ponadto konsultacjom społecznym innego typu kwestie o istotnym znaczeniu dla zbiorowości lokalnej. Mieszkańcy mogli wyrazić swoje opinie w sprawie koncepcji zagospodarowania Skweru 7 Pułku Ułanów czy tzw. „Instalacji śmieciowych”.
Najważniejszym celem konsultacji jest poza wypracowaniem optymalnych rozwiązań - skłanianie obywateli do zainteresowania się, zabrania głosu, a w efekcie współdecydowania i poczucia współodpowiedzialności za sprawy publiczne ich dotyczące.
